เพื่อสร้างหนทางในการทำความเข้าใจการมีอยู่ของคนจรจัดไร้บ้าน และเพื่อหาแนวทางที่คนในสังคมจะอยู่ร่วมกันได้อย่างมีปัญหาน้อยที่สุด สื่อทางเลือกที่ถูกเรียกว่า Street Newspaper จึงถือกำเนิดขึ้นเมื่อปี 1989 ที่นิวยอร์ก-เมืองใหญ่ที่มีจำนวนคนจรจัดมากมายติดอันดับต้นๆ ของโลก

สตรีทนิวส์เปเปอร์ หรือที่เรียกอีกอย่างว่า Homeless Paper คือหนังสือพิมพ์ที่คนกลุ่มหนึ่ง และองค์กรหรือมูลนิธิหนึ่งๆ จัดทำขึ้นเพื่อวางจำหน่ายตามกลไกการตลาดทุกประการ มีบรรณาธิการ มีกอง บก.ที่คอยสรรหาเรื่องราวต่างๆ ที่คิดว่ามีประโยชน์มานำเสนอ ทั้งยังมีการหาสปอนเซอร์มาลงโฆษณาเพื่อต่อยอดการลงทุนหมุนเวียนต่อไปด้วย

เนื้อหาที่บรรจุอยู่ในสตรีทนิวส์เปเปอร์ไม่ได้นำเสนอภาพของคนจรจัดเพียงด้านเดียว แต่จะมีการนำเสนอข่าวสารของชุมชนนั้นๆ ด้วย ไม่ว่าจะเป็นเรื่องบันเทิงคดี หรือแม้แต่กิจกรรมที่จัดขึ้นในท้องถิ่นก็ตาม

จากนั้นก็เป็นขั้นตอนของการตีพิมพ์และหาตัวแทนจำหน่าย ซึ่งตัวแทนเหล่านั้นไม่ใช่คนอื่นคนไกลที่ไหน แต่เป็นบรรดาคนจรจัดไร้บ้านที่เห็นกันอยู่ทั่วไปนั่นเอง

กว่าที่คนจรจัดแต่ละรายจะมาเป็นตัวแทนจำหน่ายสตรีทนิวส์เปเปอร์ได้ จะต้องมีการตรวจสอบวินัยความประพฤติกันก่อนด้วย ถ้าเห็นว่ารายไหนมีปัญหาเกินเยียวยา ผู้จัดทำส่วนใหญ่ก็จะไม่ออกตรารับรองให้

ส่วนต่างของผลกำไรที่ได้จากการขายสื่อทางเลือกเหล่านี้จะเป็นของคนจรจัดที่เป็นตัวแทนจำหน่ายสื่อเหล่านี้ ซึ่งปัจจุบันมีรูปแบบเพิ่มเติมจากการเป็นหนังสือพิมพ์เพียงอย่างเดียว เพราะมีทั้งนิตยสารรายเดือน รายสัปดาห์ และมีเวบไซต์ให้อ่านทางอินเตอร์เนต จุดมุ่งหมายของสื่อประเภทหลังสุดไม่ได้อยู่ที่การเพิ่มยอดขาย แต่เป็นการประชาสัมพันธ์ "แนวคิด" ให้คนในซีกโลกอื่นหยิบไปใช้ต่อตามสบาย (และอาจเป็นได้ว่าเวบไซต์คือหนทางหาแหล่งเงินทุนหรือผู้สนับสนุนออนไลน์ที่สะดวกรวดเร็วอีกทางหนึ่ง)

หนังสือพิมพ์เพื่อคนจรจัดเริ่มต้นที่สหรัฐอเมริกา และแพร่ต่อไปยังแคนาดา อังกฤษ แอฟริกาใต้ และบางประเทศในแถบยุโรปที่ประสบปัญหาคนจรจัดไม่แพ้กัน

น่าดีใจที่สื่อเหล่านี้ส่วนใหญ่ยังอยู่มาได้ด้วยแรงสนับสนุนของคนในสังคมที่ซิ้อสื่อทางเลือกเหล่านี้มาอ่าน และแรงขับเคลื่อนสำคัญของสื่อเหล่านี้ขึ้นอยู่กับความความกระตือรือร้นของคนจรจัดด้วยอีกแรงหนึ่ง

อย่างน้อยที่สุด การเกิดขึ้นของสื่อทางเลือกประเภทนี้ก็เป็นบทพิสูจน์ที่ดีว่าหากเรามีการแบ่งปันโอกาสให้แก่คนที่ไม่เคยมี หลายคนเลือกที่จะรับมันไว้และพยายามรักษาประคับประคองอย่างดี ซึ่งมันแตกต่างจากการเอาเงินช่วยเหลือไปหว่านโปรยให้กันเพียงอย่างเดียว…

แม้กระทั่งในเมืองไทยเอง ภาพของคนเร่ร่อนจรจัดที่อาศัยอยู่ตามพื้นที่ข้างถนนก็มีอยู่เกลื่อนกล่นไปหมด และคนจรจัดเหล่านี้มีวิถีที่ต่างจาก "ขบวนการขอทาน" ที่ทำงานกันอย่างเป็นระบบ และไม่เหมือนกันเสียทีเดียวกับบรรดาผู้ขายบริการที่ประจำอยู่ตามสถานที่บางแห่งอย่างค่อนข้างจะถาวร

ผู้คนที่เร่ร่อนจนถูกเรียกขานว่า "จรจัด" ในกรุงเทพมหานครและเมืองใหญ่ๆ มีเหตุผลและแรงจูงใจที่ต่างกันอยู่มากกับผู้ประกอบการทั้ง 2 แบบที่พูดถึงข้างต้น เพราะจากผลสำรวจของกระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ ที่เพิ่งจะจัดเสวนาวิชาการเรื่องคนไร้บ้านไปหมาดๆ เมื่อ 3 ตุลาคม 2549 พบว่าสิ่งที่ผลักดันให้คนจำนวนมากออกมาอาศัยอยู่ข้างถนน มีเหตุผลจากการไม่ได้รับความเป็นธรรมจากภาครัฐ ในด้านที่อยู่อาศัย มีปัญหาเรื่องการบุกรุกที่ดินของคนอื่นและที่สาธารณะ และเป็นเหยื่อถูกล่อลวงจากนักต้มตู๋นที่อ้างตัวว่าเป็นนายหน้าขายบ้านราคาถูก หลอกกินเงินมัดจำ (ซึ่งบางคนเก็บหอมรอมริบมาเกือบทั้งชีวิต) และนายหน้าเหล่านั้นก็หายตัวไปอย่างไร้ร่องรอย

แน่นอนว่าในจำนวนคนจรจัดกว่าร้อยกว่าพันคนที่กระจัดกระจายอยู่ทั่วไป อาจมีเหตุผลอื่นๆ ที่ต่างออกไป และไม่น่าเห็นอกเห็นใจเท่ากับคนที่โดนหลอก แต่เราคงปฏิเสธไม่ได้เช่นกันว่าโครงสร้างที่ยังมีปัญหาของสังคมไทย เอื้อประโยชน์ให้คนจรจัดเหล่านี้ถูกเอาเปรียบซ้ำแล้วซ้ำเล่าไม่แพ้กัน

และแม้จะไม่อาจปฏิเสธได้ว่า การกระทำของคนจรจัดบางกลุ่มเป็นการสร้างความเดือดร้อนอย่างเหลือทนให้กับคนอื่นจริงๆ แต่เหตุผลของการออกมาเร่ร่อนกลางถนนของคนจรจัดแต่ละคนล้วนแตกต่างกันออกไป และพวกเขาไม่ควรจะได้รับสายตาดูถูกเหยียดหยามเพราะความอคติแบบ "เหมารวม" จากใครเช่นเดียวกัน

ข้อมูลอ้างอิง:

+บทความเรื่อง You just bite your lips and smile จากหนังสือพิมพ์ออนไลน์ The Guardian (http://www.guardian.co.uk/g2/story/0,,1887736,00.html)

+เวบไซต์นิตยสารรายสัปด์เพื่อคนไร้บ้านของอังกฤษ The Big Issue (http://www.bigissue.com)

+http://www.street-papers.com/