จากบทเรียนของทั้ง 4 โรงพยาบาลชุมชนในท่ามกลางสถานการณ์ความไม่สงบในจังหวัดชายแดนภาคใต้นั้น หัวใจของทุกโรงพยาบาลไม่เฉพาะ 4 แห่งนี้ คือการรักษาขวัญกำลังใจของเจ้าหน้าที่สาธารณสุขในทุกวิชาชีพให้ดีที่สุด เพราะหากขาดขวัญกำลังใจแล้ว กำลังคนในระบบสาธารณสุขในพื้นที่ก็จะทยอยกันย้ายออกนอกพื้นที่เสี่ยง ซึ่งแน่นอนว่าในสถานการณ์เช่นนี้ยากที่จะมีวิชาชีพใดย้ายเข้ามาทดแทนคนที่ย้ายออกไป หากย้ายออกจำนวนมาก กำลังคนที่เหลือน้อยลงย่อมต้องรับภาระงานที่หนักขึ้น ไหนจะความเครียดจากสถานการณ์ความไม่สงบ อีกทั้งยังต้องรับภาระงานที่หนักขึ้นจากผู้รับบริการที่มากขึ้นและเพื่อนร่วมงานที่ลดน้อยลง สิ่งเหล่านี้จะนำไปสู่วงจรแห่งความล่มสลายของคุณภาพมาตรฐานในระบบสุขภาพในพื้นที่ เพราะในภาวะเช่นนั้น การย้ายออกจากพื้นที่จะตามมาเป็นลูกโซ่เป็นวงจรที่ยากจะหยุดได้

ดังนั้นการตัดวงจรการโยกย้ายด้วยการวางระบบการดูแลกันเองในโรงพยาบาล การสร้างขวัญกำลังใจ การเสริมสร้างคุณค่าในการความเสียสละทำงานในสถานการณ์ที่ยากลำบาก เพื่อรอวันที่สถานการณ์จะดีขึ้น ย่อมเป็นภารกิจหลักที่สำคัญยิ่งของทุกโรงพยาบาลในการธำรงไว้ซึ่งระบบบริการสุขภาพที่มีคุณภาพของอำเภอนั้น

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปิยะ กิจถาวร จากมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานีได้ให้ความเห็นที่น่าสนใจยิ่งในวงสัมมนาว่า หลักการสำคัญในวันนี้สำหรับเจ้าหน้าที่ในโรงพยาบาลแล้วมีเพียง 2 ข้อคือ " ให้พึ่งตนเองและให้พึ่งกันเอง " ประคับประคององค์กรและงานบริการในช่วงเวลาวิกฤตไปให้ได้อีกสัก 2 ปี เป็นอย่างน้อย เชื่อว่าสถานการณ์จะดีขึ้น เพราะการต่อสู้เพื่อแบ่งแยกดินแดนด้วยความรุนแรงเช่นนี้นั้น ในประวัติศาสตร์ของทั่วโลกแล้ว ล้วนแต่พ่ายแพ้ เพราะประชาชนทุกฝ่ายในที่สุดจะไม่เห็นด้วย นอกเสียจากว่าขบวนการดังกล่าวจะหันกลับมาต่อสู้ในวิถีทางทางการเมืองด้วยสันติวิธีเท่านั้น

บทเรียนจาก 4 โรงพยาบาลชุมชนในสถานการณ์ไฟใต้ในท่ามกลางสถานการณ์ที่ยังมีการวางระเบิดหรือยิงรายวันเช่นนี้ ยังคงมีความเคลื่อนไหวในเพื่อการแสวงหาแนวทางในการแก้ปัญหาของทุกโรงพยาบาลชุมชนใน 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้และ 5 ชายแดนของจังหวัดสงขลาต่อไป บทเรียนที่นำเสนอนี้จึงเป็นเพียงบทแรกๆในอีกหลายบทที่ควรค่าแก่การบันทึก เพื่อให้ความทุ่มเทและเสียสละของเจ้าหน้าที่สาธารณสุขในทุกวิชาชีพในพื้นที่นี้ได้รับการกล่าวขาน และเป็นบทเรียนที่หาได้ยากซึ่งควรค่าแก่การเรียนรู้สำหรับวงการสาธารณสุขในอนาคต