ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ กล่าวปาฐกถาในงานเสวนาสาธารณะเรื่อง "การสื่อสารกับสันติภาพชายแดนใต้ โอกาส พื้นที่ใหม่และสิ่งท้าทาย" หัวข้อ "รู้คุณ(ค่า)สันติสนทนา…วิทยาการสื่อสารเงินตรา(มนตรา)" 

 

 

ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ กล่าวปาฐกถาในงานเสวนาสาธารณะเรื่อง “การสื่อสารกับสันติภาพชายแดนใต้ โอกาส พื้นที่ใหม่และสิ่งท้าทาย” ในหัวข้อ “รู้คุณ(ค่า)สันติสนทนา…วิทยาการสื่อสารเงินตรา(มนตรา)”  จัดโดย วิทยาลัยประชาชน ศูนย์ศึกษาและพัฒนาการสื่อสารสันติภาพ คณะวิทยาการสื่อสาร ม.อ.ปัตตานี สมาคมหนังสือพิมพ์ภาคใต้แห่งประเทศไทย และศูนย์เฝ้าระวังสถานการณ์ภาคใต้ ณ คณะวิทยาการสื่อสาร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี เมื่อวันที่ 4 ธันวาคม 2558 โดยได้ระบุถึงสี่คำหลักในการปาฐกถาครั้งนี้ คือ ความฝัน สันติสนทนา เงินตรา และมนตรา โดยมีรายละเอียดดังต่อไปนี้

 

 

ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ เริ่มต้นปาฐกถาด้วยการเล่าถึงความฝันของศาสดาอิชิญาอ์ที่ตามที่ปรากฎในคัมภีร์ไบเบิลว่า “สุนัขป่าจะอยู่กับลูกแกะ และเสือดาวจะนอนอยู่กับลูกแพะ ลูกโคกับสิงห์หนุ่มจะหากินอยู่ด้วยกัน...” โดยอธิบายต่อว่าความฝันของอิชิญาอ์เรื่องสันติภาพดูเหมือนจะปรากฏรูปร่างเป็นจริงขึ้นผ่านความคิดของนักปรัชญาคนสำคัญ คือ อิมมานูเอล ค้านท์ ซึ่งเห็นว่าสันติภาพถาวรจะเป็นไปได้ในสภาพที่มีรัฐปกครองด้วย ระบอบสาธารณรัฐ และสาธารณรัฐเหล่านี้มารวมตัวกันในรูปสมาพันธ์ที่กำกับด้วยกฎหมายระหว่างประเทศอันเป็นสากล

 

แนวคิดนี้ให้กำเนิดนวัตกรรมสันติภาพที่สำคัญยิ่งต่อโลกในศตวรรษที่ยี่สิบ เช่น ข้อเสนอ 14 ข้อของประธานาธิบดี Woodrow Wilson (1918) ซึ่งต่อมากลายเป็นพื้นฐานของการเจรจาสันติภาพหลังสงครามโลกครั้งที่ 1 (1914-1918) และส่งผลต่อกำเนิด องค์การสันนิบาตชาติ ( League of Nations) เมื่อสงครามโลกครั้งที่ 1 สิ้นสุดลง เกิดองค์การสหประชาชาติ United Nations ขึ้นหลัง สงครามโลกครั้งที่ 2 ตลอดจนปฏิญญาสิทธิมนุษยชนสากลในปี 1948 ด้วย

 

ในห้วงเวลาสามทศวรรษจากสงครามโลกครั้งที่ 1 ถึงครั้งที่ 2 จนเกิดองค์การโลกทั้งสอง และปฏิญญาสิทธิมนุษยชนสากลนั้น ได้เกิด “สันติสนทนา” ขึ้น เกิด “สันติภาพ” ขึ้นในโลก เกิดสันติสนทนาในระดับต่างๆ นับครั้งแทบไม่ถ้วน สันติสนทนาให้กำเนิดทั้งองค์กรระหว่างประเทศ ระเบียบปฏิบัติระหว่างประเทศ ตลอดจนปทัสถานสากล จนทำให้จำนวนสงครามระหว่างประเทศลดลงอย่างน่าประหลาด

 

สิ่งที่เรียกวา “สันติสนทนา” ให้กำเนิดคุณค่าสากล ที่กลายเป็นสถาบันและปฏิบัติการนานาชาติมากหลาย แต่สันติสนทนาสร้างปาฏิหาริย์เช่นนี้ได้อย่างไร? การพยายามตอบคำถามนี้คงทำได้หลายวิธี วิธีหนึ่งคือเปลี่ยนคำถามเป็นว่าจะเข้าใจ “การสนทนา” กลายเป็น “สันติสนทนา” ได้อย่างไร?

 

 

ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ กล่าวถึงกรณีความขัดแย้งระหว่างรัฐบาลฟิลิปปินส์กับชาวมุสลิมในมินดาเนา มีนักวิจัยศึกษาโดยเปรียบเทียบช่วงเวลา 4 รัฐบาลคือ รัฐบาลของนางอาควิโน พลเอกรามอส นายเอสตราดา และนางอะโรโย โดยอาศัยปัจจัยภายในคือเจตน์จำนงทางการเมือง นโยบายรัฐ สันติสนทนา การดำเนินโครงการต่างๆ ของรัฐและการเจรจาสันติภาพ ผนวกกับปัจจัยภายนอก คือ ความช่วยเหลือจากต่างประเทศและการที่ต่างประเทศเป็นตัวกลางในกระบวนการสันติภาพ พบว่าในกรณีที่กระบวนการสันติภาพประสบความสำเร็จนั้น ปัจจัยภายในที่สำคัญยิ่งคือความเข้มแข็งของสันติสนทนา

 

ในกรณีจังหวัดชายแดนภาคใต้ของไทย ก็เห็นว่าในที่สุดการพูดคุยจะไม่สามารถแก้ความขัดแย้งได้ในระยะยาว เพราะการพูดคุยไม่มีระยะเวลาแน่ชัด และเป้าหมายของการพูดคุยคือ การสร้างความมั่นใจและความไว้วางใจอันเป็นเงื่อนไขเบื้องต้นของการแก้ปัญหาความขัดแย้งชนิดนี้

 

เมื่อคณะทำงานสร้างพื้นที่สันติภาพจากคนใน นำเสนอเอกสารเชิงนโยบายเพื่อผลักดันกระบวนการสันติภาพในพื้นที่ภาคใต้ ที่ได้กล่าวถึงความสำเร็จหรือคุณประโยชน์ 7 ประการตลอดจนข้อบกพร่อง 9 ประเด็นของกระบวนการสันติภาพที่ผ่านมา อุปสรรค 7 ประการของกระบวนการสันติภาพ และข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย แต่ก็มิได้ให้ความสำคัญเท่าใดนักกับ “สันติสนทนา” แม้จะให้ความสำคัญกับการขยาย “พื้นที่ของบทสนทนา” และ “อนาคตของการพูดคุยสันติภาพที่กัวลาลัมเปอร์”

 

ที่น่าสนใจคือคำว่าสันติสนทนาไม่ปรากฏอยู่ในตำราด้านกระบวนการสันติภาพเล่มสำคัญ เป็นไปได้ว่า “สันติสนทนา” ถูกแนวคิดระดับที่กว้างกว่าอย่าง “กระบวนการสันติภาพ” (peace process) ครอบอยู่หรือไม่ก็ถูกแนวคิดที่ซับซ้อนกว่าอย่าง “สานเสวนา” (dialogue) บังเอาไว้

 

เมื่อพิจารณาสันติสนทนาจากแง่มุมของวิชาการด้านการสื่อสารโดยเฉพาะในแง่สื่อสันติภาพ ภาพที่เห็นได้ชัดที่สุดน่าจะเป็นงานศึกษาที่เกี่ยวข้องกับ สันติวารสารศาสตร์ (peace journalism)  ซึ่งมักมุ่งทำงาน 5 ด้านคือ ตั้งข้อสงสัยกับภาพและสีสันของ “ศัตรู” ที่ถูกสร้างขึ้น อีกทั้งยังต้องหาวิธีการต่างๆ

 

คืนสภาพความเป็นมนุษย์ให้กับศัตรูในสงครามหรือความขัดแย้งที่ถึงตาย ปลดปล่อยเหยื่อความรุนแรงจากการ “ถูกใช้” ด้วยการคืนความเป็นมนุษย์ที่มีอัตตาณัติ (autonomy) ให้กับเขา คืน “ความจริง” ทางสังคมให้กับความขัดแย้งที่ถึงตาย “ความจริง” ที่เป็นสามัญสำนึกที่ว่า ไม่มีความขัดแย้งใดถือกำเนิดขึ้นในสุญญากาศนอกบริบททางสังคม และบ่อยครั้งความขัดแย้งที่ปรากฏเป็นอาการ (symptom) ของปัญหาที่ลึกซึ้งกว่า ซึ่งมักฝังรากซ่อนร่างอยู่ในโครงสร้างสังคมที่ไม่เป็นธรรม

 

การตั้งข้อสงสัยกับข้อมูลข่าวสาร “ทางการ” (official) ไม่ว่าจะเป็นข่าวสาร “ทางการ” ของคู่ขัดแย้งฝ่ายไหน และชี้ให้เห็นช่องทางสร้างสรรค์ และความริเริ่มเพื่อสันติภาพที่บ่อยครั้งถูกบดบังด้วยเสียงกัมปนาทและภาพจัดจ้าของความรุนแรง

 

ศ.ดร.ชัยวัฒน์ตั้งตำถามว่า การสนทนากลายเป็นสันติสนทนาได้อย่างไร? เพียงเพราะการสนทนาบังเกิดขึ้นในบริบทความขัดแย้งที่ถึงตายระหว่างคู่ขัดแย้งนั้นเองก็จะถือว่าเป็น “สันติสนทนา” ได้แล้วหรือ? หรือทั้งคู่สนทนา (conflict parties), บริบท (contexts) และหน้าที่ (functions) ของการสนทนานั้นๆ เป็นเงื่อนไขที่จำเป็น แต่ยังไม่ใช่เงื่อนไขที่เพียงพอ ที่จะทำให้การสนทนาธรรมดากลายเป็นสันติสนทนาได้? บางทีวิธีหนึ่งจะตอบปัญหานี้คือ พยายามคิดว่าสันติสนทนาเหมือนอะไร?

 

 

ศ.ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ กล่าวถึงเงื่อนไขที่จะทำให้การสนทนาธรรมดากลายเป็นสันติสนทนาได้ โดยใช้แนวคิดของนักปรัชญาอังกฤษเรืองนามชื่อ John Searle ที่เขาระบุว่า มนุษย์มีความสามารถกำหนดหน้าที่ให้วัตถุและผู้คนทำการบางอยางได้ (Recognized status function) เช่นสามารถกำหนดให้กระดาษกลายเป็นเงิน หรือเป็นประกาศนียบัตรหรือปริญญาบัตรหรือบัตรโดยสารเครื่องบินทำให้ผู้โดยสารขึ้นเครื่องบินได้ที่ทำเช่นนี้ได้เพราะมีการยอมรับสถานะหน้าที่ในการทำงานร่วมกันและที่สิ่งนั้นทำหน้าที่ดังกล่าวได้เพราะมี collective intentionality หรือการตระหนักรับรู้ร่วมกัน กระดาษใบหนึ่งทำหน้าที่เป็นปริญญาบัตรหรือเงินตราได้เพราะมีการตระหนักรับรู้ร่วมกันว่าสิ่งที่อยู่ในมือคนที่ถือกระดาษใบนี้เป็นปริญญาบัตรหรือธนบัตร ไม่ใช่กระดาษธรรมดา

 

มี Deontic power ที่เป็นอำนาจตามสถานะ มีอำนาจชนิดหนึ่งอยู่ซึ่งหมายถึง สิทธิ หน้าที่ พันธะ สิทธิอำนาจนี้อาจให้ธนบัตรกลายเป็นกระดาษที่ใช้ชำระหนี้ได้ตามกฎหมาย กระดาษใบนั้นกลายเป็นกระดาษที่มีอำนาจกำหนดสิทธิบางอยางให้แก่เจ้าของกระดาษใบนั้น และมี Desire independent reasons for action ที่เป็นเสมือนกาวที่ผูกโยงอารยธรรมของมนุษย์เข้าไว้ด้วยกันได้เมื่อยอมรับ deontic power ที่จะนำไปสู่การกระทำของมนุษย์ที่ไม่ขึ้นต่อความปรารถนาและความต้องการของตนเอง

 

อาจกล่าวได้ว่า สันติสนทนามักครอบคลุมประเด็นต่างๆ เช่น สนทนาถูกฝ่ายหรือไม่? ผู้มีส่วนได้ เสียมาครบบนโต๊ะสนทนาแล้วหรือยัง? ประเด็นต่างๆ ที่จะพูดคุยนั้นมีเรื่องใดบ้าง? ต้องหยุดยิงก่อนจึงจะพูดคุยหรือการหยุดยิงเป็นเงื่อนไขข้อหนึ่งของการพูดคุยกันแน่? ใครควรเป็น “ตัวกลาง”ในการจัดสันติสนทนา? จะดำเนินขั้นตอนสันติ

 

สนทนาอย่างไร? ฝ่ายต่างๆ ในสังคมจะหนุนช่วยกระบวนการสันติภาพที่มีสันติสนทนาเป็นส่วนหนึ่งอย่างไร? จะเผชิญกับฝ่ายที่จะทำให้กระบวนการสันติภาพอ่อนแอเสียหาย (spoilers) ได้อย่างไร ปัญหาอยูที่ว่า ทั้งหมดนี้พิจารณาว่า สันติสนทนา ทำอะไร? และทำอย่างไร? โดยอาจยังมิได้ตริตรองอย่างระมัดระวังเลยว่า สันติสนทนานั้น เป็นอะไร?

 

การจะเปลี่ยนการสนทนาธรรมดาให้ กลายเป็นสันติสนทนา หมายความว่าการที่การสนทนา(กระดาษ) จะกลายเป็นสันติสนทนา (ธนบัตร)ได้หมายความว่า คงต้องเริ่มต้นจากการกำหนดว่ามีการพูดคุยบางอย่างเป็นสันติสนทนา

 

แต่การกำหนดเช่นนั้นจะเป็นไปได้ก็ต้องมีการตระหนักรับรู้ร่วมว่าการพูดคุยนี้เป็นสันติสนทนาไม่ใช่การสนทนาทั่วไป ซึ่งจะส่งผลให้การสนทนานั้นมีอำนาจบางอย่างในฐานะสันติสนทนา เช่น ทำให้คนที่อยู่ในสันติสนทนานั้นทำหน้าที่ของตนได้โดยชอบ เหมือนกรณีที่กระดาษซึ่งกลายเป็นธนบัตรใช้ชำระหนี้ในสังคมได้ตามกฎหมาย

 

เมื่อการสนทนานั้นมีอำนาจ (deontic power) แล้วก็จะสร้างพันธะผูกพันทางสังคมให้การกระทำของผู้เกี่ยวข้องเป็นไปด้วยเหตุผลที่อำนาจภาวะปริพัทธนั้นตราขึ้น เช่นเพราะฝ่ายผู้ก่อการเข้ามาอยู่ในกระบวนสันติภาพเพื่อทำหน้าที่เป็นคู่สนทนาในสันติสนทนา จึงไม่ต้องถูกจับกุมคุมขังทั้งที่ฝ่ายบ้านเมืองอาจมีความปรารถนาจะใช้กฎหมายจับกุมพวกเขาก็ตาม

 

ถ้าเงื่อนไขนี้ปรากฏ การสนทนา “ธรรมดา” ก็จะแปรสภาพเป็น “สันติสนทนา” ได้เหมือนมีมนตรา

 

 

กระดาษกลายเป็นเงินตราได้ด้วยมนตราทางสังคม เพื่อเปลี่ยนการสนทนาให้กลายเป็นสันติสนทนาวิทยาการสื่อสารอาจต้องทำหน้าที่นี้ แต่มนตราของวิทยาการสื่อสารประกอบด้วยสิ่งสำคัญ 3 ส่วนคือ ความมั่นใจว่าวิชาการของตนมีฤทธิ์สามารถเปลี่ยนการสนทนาให้กลายเป็นสันติสนทนาได้ความสามารถในการสร้างความตระหนักรับรู้ให้ผู้คนรอบด้านเห็นว่าสันติสนทนาเป็นเรื่องจำเป็นต่อกระบวนการสันติภาพ เพราะการใช้ความรุนแรงรังแต่จะก่อความเสียหายให้กับผู้คน สังคม และรัฐไม่มีที่สิ้นสุด และการสถาปนาความชอบธรรมให้กับสันติสนทนาเพื่อให้ตัวสันติสนทนานั้นเองทรงอำนาจไม่ใช่เพียงเป็นการสนทนาธรรมดา

 

วิทยาการสื่อสารเพื่อสันติภาพจะมีมนตราเปลี่ยนการสนทนาให้กลายเป็นสันติสนทนาได้ก็ด้วยตระหนักในภารกิจของตนว่าเป็นงานทางวิชาการที่ก้าวข้ามปัจจัยเฉพาะหน้าชนิดที่เห็นผลปฏิบัติแต่เพียงอนาคตระยะสั้น ไปสู่ความเข้าใจว่านอกจากเรื่องเฉพาะหน้าแล้วเช่นนี้เป็นงานความรู้เพื่อขับเคลื่อนสังคมในเชิงสถาบันและปฏิบัติการ ซึ่งเป็นไปไม่ได้หากขาดความรู้และความเข้าใจในอัศจรรย์แห่งสันติสนทนา ไม่ต่างจากการเดินทางจากภาพฝันของศาสดา ผ่านความคิดของนักปรัชญา ข้อเสนอของรัฐบุรุษ จนกลายมาเป็นสถาบันและปฏิบัติการของโลกเพื่อสถาปนาสันติภาพให้เกิดขึ้น และทำหน้าที่ป้องกันมิให้ความขัดแย้งลุกลามกลายเป็นความรุนแรงที่ทำร้ายผู้คนและโลกมากไปกว่า

 

“เรื่องที่สำคัญก็คือ คนที่ทำงานด้านการสื่อสารอาจจะต้องมองตัวเองว่า ในที่สุดงานที่ตนเองทำอยู่นั้นคืออะไร ในแง่หนึ่งคือการประมาณตัวเอง ในแง่หนึ่งคือการทำความเข้าใจความจริงของความรุนแรง และในอีกแง่หนึ่งคือมั่นใจในพลังอำนาจของการสื่อสาร”