‘องค์กรต่อต้านคอร์รัปชัน (ประเทศไทย)’ ทำการจัดสร้าง ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’  ขึ้น เพื่อประณามและแฉกลวิธีในการคอร์รัปชันรูปแบบต่างๆ ที่เกิดขึ้นในสังคมไทยออกมาเป็นประติมากรรมรูปปั้นสีดำ โดยนำเอาคดีต่างๆ จำนวน 10 คดีมาจัดแสดง ได้แก่ คดีจำนำข้าว คดีคลองด่าน คดีนกน้อยในไร่ส้ม คดีโกงลำไย คดีทุจริตโรงพัก คดีสนามฟุตซอลโรงเรียน คดีปลัดคมนาคม คดีรถหรูเกรย์มาร์เก็ต คดีบางกอกฟิล์มเฟส และคดีป้ายโฆษณาป้อมตำรวจ

จากรายงานหนังสือพิมพ์ โพสต์ทูเดย์ เมื่อวันที่ 6 กันยายน 2558 ประมนต์ สุธีวงศ์ ประธานองค์กรต่อต้านคอร์รัปชัน (ประเทศไทย) เผยว่าแนวคิดหลักของการทำนิทรรศการ ‘พิพิธภัณท์กลโกงชาติ’ เพื่อตีแผ่ และประณามผู้กระทำผิดที่สร้างความเสียหายแก่ประเทศชาติ โดยประมนต์กล่าวด้วยว่าเนื่องจากในช่วง 2 ปีที่ผ่านมา องค์กรฯได้ติดตามคดีสำคัญมาอย่างต่อเนื่อง คดีเหล่านี้นอกจากมีผลกระทบอันรุนแรงทางด้านเศรษฐกิจแล้ว ยังสามารถนำมาเป็นบทเรียนให้ประชาชนได้มีความตระหนักรู้ถึงผลของการทุจริตคอร์รัปชันได้อีกด้วย 

มานะ นิมิตรมงคล

ดร.มานะ นิมิตรมงคล  เลขานุการองค์กรต่อต้านคอร์รัปชัน  ให้สัมภาษณ์ ‘ประชาไท’ ว่า งบประมาณที่ใช้จัดทำพิพิธภัณฑ์มาจากองค์กรทั้งหมด และองค์กรเป็นผู้จัดสร้างเอง ส่วนข้อมูลที่นำมาอธิบายคดีต่างๆ อ้างอิงจาก สำนักงานป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.)

มานะ ยอมรับว่าคดีทุจริตคอร์รัปชันที่นำมาจัดแสดงนิทรรศการนั้น ขณะนี้ ยังไม่มีคดีไหนเลยที่สิ้นสุด ทั้งหมดยังคงมีการดำเนินคดีกันอยู่ หากแต่มีกรณีอย่างคดีบางกอกฟิล์มเฟสที่ผู้รับสินบนในต่างประเทศถูกดำเนินคดีและรับโทษไปแล้ว แต่ในประเทศไทย คดีผ่านมา 6 ปีแล้วเพิ่งมีการรับฟ้องคดี

คดีบางกอกฟิล์มเฟส

รูปปั้นประติมากรรมต่างๆ ในนิทรรศการถูกสร้างขึ้นเพื่อให้เป็นตัวแทนในแต่ละคดี ผู้จัดระบุว่า  สาเหตุที่หุ่นแต่ละตัวไม่มีหน้าเพราะต้องการให้ทุกคนมาช่วยกันฉีกโฉมหน้าของคนที่ก่อคดีเหล่านี้ ทั้งที่อยู่เบื้องหน้าและเบื้องหลังว่ามีหน้าตาอย่างไร (www.anticorruption.in.th/พิพิธภัณฑ์กลโกงจัดแสด/)  แต่ถึงอย่างนั้นด้วยองค์ประกอบต่างๆ ของรูปปั้นบางคดีทำให้สามารถคาดเดาได้ไม่ยากว่าสื่อถึงใคร

รูปปั้นประติมากรรมพิพิธภัณฑ์คอร์รัปชัน คดีนกน้อยในไร่ส้ม

นอกจากนี้จากการรายงานข่าวผ่านเว็บไซต์ ‘สปริงนิวส์’ ระบุว่าจะมีการนำข้อมูลรายละเอียด 10 คดีกลโกงของ ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ มาลงเนื้อหาการเรียนของนักเรียนชั้นประถมทั่วประเทศ และรณรงค์โครงการ “คนไทย ไม่โกง” เพื่อสร้างค่านิยมให้ทุกคนพร้อมประณามการทุจริต

การนำเสนอผู้ร้าย ของ ‘องค์กรต่อต้านคอร์รัปชัน’ ออกมาในรูปแบบรูปปั้นประติมากรรมจัดอยู่ในพิพิธภัณฑ์ จากคดีต่างๆ 10 คดีดังของไทยทำให้เกิดการตั้งข้อสงสัยหลายประเด็นเกี่ยวกับรูปแบบการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ และการเลือกใส่รายละเอียดต่างๆ

ภัทรภร ภู่ทอง นักวิจัยของศูนย์ศึกษาสันติภาพและความขัดแย้ง จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ผู้ศึกษาเกี่ยวกับการจัดการความทรงจำและการเล่าเรื่องในพิพิธภัณฑ์ ให้สัมภาษณ์เกี่ยวกับการนำเสนอผู้ร้ายในพิพิธภัณฑ์ว่า บางประเทศมีกลไกหรือโครงสร้างทางกฎหมายที่ไม่อนุญาตให้แม้แต่จะตั้งคำถามพื้นฐานหรือวิพากษ์วิจารณ์บุคคลสำคัญ ซึ่งเธอมองว่าสิ่งนี้ไม่เพียงแต่บั่นทอนหลักการสิทธิมนุษยชนและประชาธิปไตย แต่ยังทำให้กระบวนการยุติธรรมหยุดชะงักอีกด้วย

“ประเด็นของเราคือ ในสังคมนั้นๆ มีโครงสร้างที่สนับสนุนให้เราสามารถแสดงออกได้อย่างเสรีไหม หากมี เราคิดว่าไม่ว่าใครก็ตามมีสิทธิที่จะนำเสนอถึง “ผู้ร้าย” ในรูปแบบที่ตัวเองต้องการเล่า ส่วนจะให้ข้อมูลแค่ไหนนั้นก็ขึ้นอยู่กับวิจารณญาณ เช่น การให้ข้อมูลส่วนตัวในพื้นที่สาธารณะไม่ถูกต้องแน่ๆ แต่มันจะมีประโยชน์มากกว่าไหม หากเราไม่ได้นำเสนอเฉพาะตัวผู้ร้าย แต่ยังนำเสนอไปถึงระบบ โครงสร้างหรือวัฒนธรรมที่สร้าง “ผู้ร้าย” คนนั้นขึ้นมา” ภัทรภร กล่าว 

เมื่อถามถึงข้อควรระวังในการสร้างพิพิธภัณฑ์ ภัทรภร กล่าวว่า ต้องเริ่มต้นด้วยการถามตัวเองก่อนว่า ทำไปทำไม ต้องการอะไร เช่น แค่อยากประจาน อยากสร้างวัฒนธรรมความคิดเชิงวิพากษ์และการตั้งคำถาม อยากสร้างแนวร่วม อยากให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม อยากเปลี่ยนแปลงโครงสร้าง หรืออยากให้ประเด็นได้ไปสู่กระบวนการยุติธรรม ซึ่งวัตถุประสงค์เหล่านี้จะนำไปสู่การออกแบบว่าจะนำเสนออะไร อย่างไร แล้วควรระวังอะไร

“ที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งคือ ทุกๆ กรณีมีผู้คนหลายฝ่ายเข้ามาเกี่ยวข้อง มีผู้มีส่วนได้ส่วนเสียหลายคน และมันไม่ใช่มีผู้คนเข้าไปเกี่ยวข้องอย่างเดียว แต่ยังมีระบบ มีโครงสร้างต่างๆ  ก็ต้องทบทวนว่า นำเสนออย่างครอบคลุมไหม มีที่มาที่อย่างไร เป็นธรรมไหม เราไม่ได้เสียบประจานผิดคนหรือเปล่า” ภัทรภร กล่าว

ส่วนในประเด็น การเกิดพิพิธภัณฑ์รูปแบบการประณามหรือนำเสนอผู้ร้ายนั้นจะเป็นการปลุกระดมให้เกิดความขัดแย้งขึ้นอีกหรือไม่ ภัทรธร ให้ความเห็นว่า ไม่แน่ใจว่าในเมืองไทย พิพิธภัณฑ์มีอิทธิพลขนาดไหน แต่เนื้อหาในหนังสือเรียน วิธีการสอนและการเล่าซ้ำๆ ผ่านสื่ออย่างละครหรือนิยายนี้มีอิทธิพลแน่นอน

ภัทรภร กล่าวต่อว่า พิพิธภัณฑ์ในรูปแบบที่นำเสนอผู้ร้ายในต่างประเทศ อย่างเช่นพิพิธภัณฑ์ Oka Masaharu Memorial Nagasaki Peace Museum ที่นางาซากิ ประเทศญี่ปุ่น เป็นพิพิธภัณฑ์เอกชนเล็กๆ ไม่มีใครรู้จักเท่าไหร่ ที่ได้นำเสนอความโหดร้ายของกองทัพญี่ปุ่น เช่นกรณีฆ่าสังหารที่นานกิง คอมฟอร์ทวูเมนหรือหน่วยทดลอง 731 ที่ทดลองอาวุธชีวภาพจากมนุษย์สำหรับโครงการอาวุธชีวภาพของกองทัพจักรพรรดิญี่ปุ่น การสร้างทางรถไฟสายมรณะที่ภาคตะวันตกของไทยไปพม่า ซึ่งประเด็นที่ถือว่าเป็นความอ่อนไหวทางการเมืองพวกนี้ไม่ค่อยมีพิพิธภัณฑ์ที่ไหนในญี่ปุ่นกล้าพูดถึงมากนัก แต่ในฐานะที่ศึกษาเรื่องพิพิธภัณฑ์สันติภาพ ภัทรภร ให้ความเห็นว่า การนำเสนอผู้ร้ายรูปแบบดังกล่าวไม่ได้นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงอะไรมากนัก แต่สิ่งที่เธอสนใจคือ จะทำให้คนดูเข้าใจได้อย่างไรว่า ทหารญี่ปุ่นเป็นเหยื่อของความรุนแรงด้วยเหมือนกัน เราจะชวนคนดูตั้งคำถามกับระบบทหารหรือจักรพรรดิญี่ปุ่นอย่างไร จะชวนคนดูเข้าใจความรุนแรงทางโครงสร้างและวัฒนธรรมอย่างไร

ภัทรภร เล่าว่า โดยทั่วไปแล้วพิพิธภัณฑ์แต่ละที่จะมีจุดประสงค์ในการนำเสนอที่ต่างกันออกไป แต่ถึงที่สุดแล้ว พิพิธภัณฑ์ถูกสร้างขึ้นมาด้วยพื้นฐานที่ต้องการสื่อสารและสร้างคุณค่ากับสังคมถึงความคิด ประสบการณ์ ความคาดหวังและอุดมการณ์อุดมคติของตน ซึ่งพิพิธภัณฑ์บางแห่งก้าวหน้าไปไกลถึงขั้นมุ่งหวังให้การสื่อสารของตัวเองนำไปสู่ความเปลี่ยนแปลงบางอย่างเช่น ให้เกิดกระบวนการยุติธรรม อย่างพิพิธภัณฑ์ของผู้หญิงที่ถูกใช้บริการทางเพศให้กับทหารญี่ปุ่นในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง (Comfort Women) พิพิธภัณฑ์บางแห่งมีกิจกรรมการศึกษาเพื่อสร้างคุณค่าของค่านิยมและชุดความคิดหนึ่งๆ หรือพิพิธภัณฑ์บางแห่งเปลี่ยนตัวเองจากการเล่าเรื่องจากมุมมองของตนอย่างเดียวไปสู่การเป็นพื้นที่ทางสังคม ให้ชุมชนหรือกลุ่มคนหลากหลายได้มาพบปะแลกเปลี่ยนหรือเรียนรู้ระหว่างกัน

ภัทรภร เสนอแนะว่า สิ่งที่สำคัญยิ่งกว่าการจัดรูปแบบของพิพิธภัณฑ์คือ สังคมที่มีโครงสร้างทางกฎหมายและวัฒนธรรมที่สนับสนุนสิทธิและเสรีภาพในการแสดงออกทางความเห็น และคิดต่าง มีวัฒนธรรมที่ส่งเสริมความคิดเชิงวิพากษ์หรือการตั้งคำถาม อย่างไรก็ตามหากเป็นพิพิธภัณฑ์ของรัฐโดยที่งบประมาณมาจากเงินของประชาชน เธออยากเห็นความโปร่งใสของการใช้เงิน การบริหารจัดการและที่สำคัญการเล่าเรื่องหรือการนำเสนอที่พูดถึงทุกคน มีที่ทางให้คนทุกคนในพื้นที่พิพิธภัณฑ์ หรือในที่สุดแล้ว หากรัฐมีเรื่องที่ตัวเองอยากเล่า ก็ควรจัดสรรงบประมาณให้ประชาชนได้เล่าเรื่องของตัวเองด้วยเช่นกัน

“ใครอยากจัดแสดง หรือนำเสนออะไรก็ได้ แต่ก็ต้องเข้าใจด้วยว่า เมื่องานมันออกไปแล้ว คือสิทธิของคนดูที่จะวิพากษ์วิจารณ์ ซึ่งเราคิดว่า การปะทะสังสรรค์ทางความคิดมันนำไปสู่ความเจริญ การถูกทำให้นิ่งเงียบไม่มีปากมีเสียงต่างหากคือทางที่จะนำไปสู่ความเสื่อม” ภัทรภร กล่าว

ในมุมมองอีกด้านหนึ่ง Keiko Sei (เคโกะ เซ) ภัณฑารักษ์และนักเขียนชาวญี่ปุ่น ผู้ศึกษาประเด็นสื่อ-วัฒนธรรมศึกษา ได้ให้สัมภาษณ์ และวิจารณ์ในมุมมองเชิงศิลปะหลังจากที่เธอได้เข้าไปชม ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ มาแล้ว

เธอชี้ถึงลักษณะอย่างหนึ่งของพิพิธภัณฑ์แห่งนี้ที่ทำออกมาในแบบศิลปะแบบติดตั้ง (installation) แต่ก็มีลักษณะของสิ่งก่อสร้างในลักษณะอนุสรณ์สาธารณะ (public monument) ทั้งทางรูปธรรมคือ สร้างด้วยสิ่งก่อสร้างที่มีความแข็งแรงคงทนและนามธรรม จากการ ที่การสร้างอนุสรณ์สาธารณะเป็นไปเพื่อต้องการสะท้อนคุณค่าของสังคมบางประการ จะต่างกันอยู่ก็ตรงที่อนุสรณ์สาธารณะนั้นมีลักษณะสำคัญคือต้องได้รับฉันทานุมัติจากสังคม ผ่านกระบวนการนำเสนอโครงการ มีการถกเถียง ตรวจสอบจากสาธารณะ มีกรรมการ และมีความเห็นร่วมกันจากสังคมว่ามีคุณค่าบางอย่าง

อย่างไรก็ตาม เธอชี้ว่า พิพิธภัณฑ์แห่งนี้ ไม่ได้มีนัยสำคัญอะไรมากนัก เป็นเรื่องรสนิยมของปัจเจกที่จะนำเสนอเรื่องราว และ จะไม่มีปัญหาจนกว่าจะออกสู่พื้นที่สาธารณะในรูปแบบของอนุสรณ์สาธารณะ

เคโกะให้ความเห็นว่า ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ เป็นเหมือนเสียงซุบซิบนินทาที่ออกมาในรูปแบบของรูปปั้นมากกว่า  ซึ่งมันย้อนแย้งกันระหว่างการสร้างเพื่อแสดงคุณค่าบางอย่างกับการสร้างออกไปในเชิงการซุบซิบนินทา

อย่างไรก็ตาม เคโกะ มองว่าแม้เนื้อหาจะขัดกับรูปแบบ แต่เธอคิดว่าคนออกแบบก็ไม่ได้ตั้งใจให้มันย้อนแย้งกัน แต่เขาคงคิดจริงๆ ว่าเรื่องนี้ควรที่จะกระจายออกไปสู่สังคม และเป็นเรื่องที่คนควรตระหนักร่วมกัน นอกจากนี้เธอยังให้สัมภาษณ์ประเด็นการนำเสนอผู้ร้ายใน ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ จะทำให้เกิดอคติหรือไม่ โดยเธอให้ความเห็นว่า จากที่สังเกต คนที่ไป ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ คือคนที่ไปไปเพื่อยืนยันความคิด ความเชื่อของตนเองว่า ‘ฉันคิดถูกแล้ว’ หรือมีความคิดแบบเดียวกันจึงไปดู ซึ่งพิพิธภัณฑ์ดังกล่าวไม่มีพื้นที่ของการถกเถียงเกิดขึ้นเลย ถึงได้เน้นย้ำว่ามันจะเกิดอันตรายได้เมื่อลงสู่พื้นที่สาธารณะ ส่วนหากว่ามีคนที่ไม่ชอบตัวพิพิธภัณฑ์นี้ เธอเสนอแนะว่าให้ไปสร้างเป็นของตนเองขึ้นมา ไม่ใช่ไปทำลาย

ส่วนกรณี กลุ่ม ‘ธรรมศาสตร์เสรีเพื่อประชาธิปไตย (LLTD)’ ไปทำกิจกรรมกับประติมากรรมในพิพิธภัณฑ์ ถือป้ายมีเนื้อความว่า “รัฐประหาร=โกง???” ใน ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ เพื่อเล่นกับการตีความคำว่าคอร์รัปชัน  เคโกะมองว่าเป็นการแสดงออกทางศิลปะที่มีประสิทธิภาพ โดยใช้ performance art เล่นกับงานที่ติดตั้งอยู่กับที่

ภาพจากเพจ กลุ่ม ‘ธรรมศาสตร์เสรีเพื่อประชาธิปไตย (LLTD)’

นอกจากนี้ เว็บไซต์ ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ ระบุด้วยว่า พิพิธภัณฑ์แห่งนี้เป็นพิพิธภัณฑ์แรกของประเทศไทย ที่นำเสนอผู้ร้ายจากการคอร์รัปชัน ส่วนข้อสงสัยจากคำตอบของ ดร.มานะ นิมิตรมงคล เลขานุการองค์กรต่อต้านคอร์รัปชันฯ กรณีที่แม้หลายคดียังไม่สิ้นสุด แต่ยังนำข้อมูลมาจัดแสดง เว็บไซต์ของ ‘พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ’ ได้ให้คำตอบว่า

“เราเสียใจที่ต้องบอกว่า... หลายคดีโกงระดับชาติยังยืดเยื้อ ไม่มีการตัดสินว่าใครผิด ถ้าไม่อยากเห็นคนโกงลอยนวล ช่วยกันติดตามและแชร์คดีเหล่านี้ออกไปให้ได้มากที่สุด เพื่อช่วยกระตุ้นความจำสังคม สะกิดขบวนการปราบปรามทุจริตคอร์รัปชันให้ทำงานอย่างรวดเร็ว เด็ดขาด และมีประสิทธิภาพ” เว็บไซต์พิพิธภัณฑ์กลโกงชาติ ระบุ