กานต์ ยืนยง : http://www.siamintelligence.com

ชื่อเดิมของบทความ: ไปให้ไกลกว่า "xxx กระปุก"

-1-

อาทิตย์ที่แล้วมีการส่งข่าวสารเล็กๆ ผ่านชุมชนผู้ใช้งานอินเทอร์เน็ต ทั้งการโพสต์ความเห็นในบล็อก, ส่งข่าวสารผ่าน Instant messaging (เช่น gtalk, msn) หรือ ส่งข่าวสารผ่าน micro-blog (เช่น twitter.com) ตลอดจนประกาศข่าวผ่านทาง social bookmark ข่าวสารที่ดูครั้งแรกเป็นเพียงเรื่องเล็ก พลันสายลมบางเบาที่เกิดจากผีเสื้อขยับปีกนี้ก็กลับกลายเป็นพายุใหญ่ลูกหนึ่ง ที่ปรากฎตัวเป็นการถกเถียงกันอย่างกว้างขวางในแวดวงไอที

ปรเมศวร์ มินศิริ เก็บภาพจากคลิปแถลงข่าวในเว็บ duocore

เรื่องดังกล่าวคือการที่มีผู้ใช้งานคนหนึ่งไปพบเว็บไซต์ที่มีชื่อโดเมนว่า xxx.kapook.com (1) ภาพจับหน้าจอของเว็บไซต์แห่งนี้ ที่ถูกนำมาเปิดเผยแสดงให้เห็นว่าพื้นที่ของเว็บไซต์แห่งนี้ เป็นเว็บไซต์ที่เน้นให้บริการข่าวสารที่หมิ่นเหม่ในเรื่องทางเพศ ด้วย "คำสำคัญ" (keyword) อย่างเช่น "เรื่องเสียว", "xxx", "แอบถ่าย",ทำนองนี้เป็นต้น มีแม้กระทั่ง วิดิโอคลิป ซึ่งเป็นเนื้อหาบางส่วน (sample) จากภาพยนตร์เรตเอ็กซ์ (แต่ไม่ได้มีภาพโป๊เปลือย) ดังนั้นในเบื้องต้น พฤติกรรมเหล่านี้จึงเป็นเรื่องที่ไม่อาจยอมรับได้สำหรับผู้ใช้บางกลุ่มที่พิจารณาว่า พื้นที่เว็บไซต์แห่งนี้เป็นโดเมนย่อย (sub domain) ของเว็บไซต์ kapook.com ซึ่งเน้นกลุ่มเป้าหมายไปยังวัยรุ่น และปัจจุบันอยู่ในลำดับที่ 2 ของเว็บไซต์ในประเทศไทย (2)

สิ่งที่ซับซ้อนกว่านั้นคือ ผู้ใช้ที่มีความรู้ทางเทคนิคยังได้ตั้งคำถามเกี่ยวกับ "ความชอบธรรม" ในการแทรกคำสำคัญเพื่อจุดหมายในการเพิ่มอันดับการรายงานผลค้นหาผ่านเว็บไซต์ Google เพื่อเพิ่มโอกาสในการดึงปริมาณการใช้งานของผู้ใช้ที่นิยมการค้นหาข้อมูลจาก Google อีกทอดหนึ่ง

ดังที่ได้กล่าวแล้วว่าเรื่องนี้เป็นเรื่องซับซ้อน (สำหรับผู้ใช้ทั่วไป) เพราะในขณะที่ผู้ใช้ที่มีความรู้ทางเทคนิคได้ตัดสินไปแล้ว (ผ่านข้อเขียนของตนเอง) ว่าวิธีที่เว็บไซต์ kapook.com ใช้นั้น เป็นวิธีที่ผิด เข้าข่าย Blackhat SEO (3) (หรือ Spamdexing) เนื่องจากทำให้ผู้ใช้ได้รับรายงานผลการค้นหาเว็บไซต์ที่ไม่ได้อยู่ในความต้องการที่แท้จริงของผู้ใช้งาน ซึ่งถือเป็นการละเมิดสิทธิในการรับรู้ข่าวสารที่ผู้ใช้อินเทอร์เน็ตจะได้รับอย่างที่ควรจะเป็น แต่ ปรเมศวร์ มินศิริ เจ้าของเว็บไซต์ kapook.com ก็ได้ออกมาโต้แย้งว่าเขาไม่ได้ทำ Blackhat SEO (4) แต่ในความเป็นจริง การตัดสินใจว่าการทำ SEO ของ kapook ในครั้งนี้เข้าข่าย Blackhat SEO หรือไม่ ไม่ได้อยู่ที่ความเห็นของผู้ใช้ที่มีความสามารถเชิงเทคนิค, ไม่ได้อยู่ที่การชี้แจงของปรเมศวร์, ไม่ได้อยู่ที่แม้กระทั่งความเห็นของชุมชนอินเทอร์เน็ต แต่น่าจะอยู่ในความรับผิดชอบของ Google อย่างเต็มที่ ดังที่ผมจะได้เล่าต่อไปข้างหน้า

สิ่งที่ผมให้ความสำคัญและอันที่จริงกลับกลายเป็นใจกลางของการถกเถียงในข้อนี้คือเรื่อง ภาระความรับผิดชอบในเชิงศีลธรรม (Moral responsibility) (5) ทั้งนี้เพราะตัวปรเมศวร์เองเคยทำงานในตำแหน่งผู้จัดการโครงการอินเทอร์เน็ตสีขาวเพื่อเยาวชน (6) ซึ่งโครงการนี้เป็นโครงการภายใต้ความดูแลของสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) และสมาคมผู้ดูแลเว็บไทย โดยมีเป้าหมาย (ตามคำให้สัมภาษณ์ของปรเมศวร์เอง) ว่า "ต้องการให้เว็บแห่งนี้เป็นแหล่งรวมข้อมูลที่มีประโยชน์สำหรับผู้ใกล้ชิดเยาวชน และเป็นเครือข่ายพ่อแม่ ผู้ปกครอง ครูอาจารย์ ตลอดจน เวบมาสเตอร์ ที่จะได้ร่วมกันสร้างสรรค์สิ่งดีๆ และเป็นหูเป็นตาคอยระแวดระวังภัย โดยใช้โครงการนี้เป็นสื่อกลาง" (7)

แม้โครงการนี้จะสิ้นสุดไปตั้งแต่ 6 ปีก่อน แต่ดูเหมือนว่าภาพลักษณ์ของสิ่งที่เขาทำ โดยเฉพาะ "เน็ตสีขาว" ยังคงติดตัวเขามาตลอด เขาเห็นว่าไม่ได้ต้องการทำเฉพาะเน็ตสีขาวเพียงอย่างเดียว แต่จะไม่ทำ "สิ่งที่ผิด" (เขาใช้คำว่า "หลากสีสัน" แต่จะไม่ทำ "สีดำ") (8) ในอีกด้านหนึ่งเขาก็ยังดำรงตำแหน่งนายกสมาคมผู้ดูแลเว็บไทยอีกด้วย (9) ภาพลักษณ์ที่เขาดำรงตำแหน่งในเชิงสังคม กับการทำธุรกิจที่สมาชิกในชุมชนอินเทอร์เน็ตส่วนหนึ่งมองว่ามีปัญหานั้น ดูขัดแย้งกันเอง จึงเป็นที่มาถึงการเรียกร้องให้ปรเมศวร์แสดงความรับผิดชอบ

-2-

ในแง่หนึ่ง การตั้งคำถามถึงความขัดแย้งของการทำหน้าที่ทางสังคม และการทำธุรกิจของผู้ที่มีบทบาทซ้อนทับกันนั้นก็เป็นสิ่งที่ดี แต่ผมอยากชวนให้มองภาพในมุมกว้างมากยิ่งขึ้น เพราะในที่สุดแล้วเราก็ต้องตอบคำถามให้ได้ว่า สิ่งที่เราเคลื่อนไหวเรียกร้องนั้น (อย่างเช่น การเรียกร้องให้ปรเมศวร์แสดงความรับผิดชอบอย่างใดอย่างหนึ่ง) เป็นไปเพื่อจุดมุ่งหมายใด? ใช่หรือไม่ว่า ที่เราสนใจเรื่องนี้ ถึงที่สุดแล้วก็เพราะเราทุกคนล้วนต่างก็กังวลเกี่ยวกับพฤติกรรมการใช้งานอินเทอร์เน็ตของเยาวชน?

ผมเคยเขียนบทความแสดงถึงแนวโน้มปัญหาการใช้อินเทอร์เน็ตในหมู่วัยรุ่น (10) ซึ่งผมอ้างอิงจากรายงาน "ไซท์ไกสท์ (Zeitgeist) ประเทศไทย" ของ Google (11) ในรายงานฉบับนี้จะเห็นว่าเราสามารถใช้คำค้น (หรือคำสำคัญ) ที่ผู้ใช้งานอินเทอร์เน็ตป้อนเข้าไปที่เครื่องมือค้นหา (search engine เช่น Google) เพื่อเรียกรายงานเว็บไซต์ที่มีข้อมูลที่ตรงกับคำค้น เป็นตัวแทนที่สะท้อนถึงความสนใจในด้านต่างๆ ของผู้ใช้งานอินเทอร์เน็ตในช่วงเวลาต่างๆได้ ผมใช้ข้อมูลทางสถิติเชื่อมโยงกันและตั้งข้อสังเกตว่ามีความเป็นไปได้สูง ที่ผู้ใช้งานอินเทอร์เน็ตที่เป็นเยาวชนส่วนใหญ่นั้นมีพฤติกรรมในลักษณะที่ 

"สนใจ ชุดนักศึกษา? บ้าคลิป และดารา? เผชิญหน้ากับการเรียนการสอนที่เน้นการท่องจำตามตำรา จึงทำให้ต้องแก้ปัญหาด้วยการค้นอินเทอร์เน็ตมาเพื่อทำรายงานแบบลวกๆ copy & paste?"

ดังนั้น เมื่อพิจารณาจากความต้องการของตลาด (ซึ่งผู้ใช้อินเทอร์เน็ตที่กำลังอยู่ในวัยรุ่นกลายเป็นผู้ใช้หลักที่มีสัดส่วนมากที่สุดเมื่อเทียบช่วงอายุต่างๆ) จึงไม่น่าแปลกใจที่เมื่อพิจารณาในแง่อุตสาหกรรมแล้ว ผู้ให้บริการไซต์ท่า (Portal Site) หลักของไทย ต้องแข่งขันกันอย่างเอาเป็นเอาตายเพื่อสร้างเนื้อหาจับตลาดกลุ่มใหญ่นี้ให้ได้มากที่สุด ปริมาณผู้เข้าเยี่ยมชมยิ่งมากขึ้นเท่าใด นั่นหมายถึงเม็ดเงินโฆษณาย่อมมากขึ้นเป็นเงาตามตัว

เมื่อพิจารณาถึงแหล่งที่มาของหลักของปริมาณผู้เข้าเยี่ยมชมเว็บไซต์มักจะมาจากสามแหล่งใหญ่ๆ คือการเข้ามาของผู้ใช้โดยตรง (ซึ่งก็มักพึ่งพาการบอกต่อ หรือการประชาสัมพันธ์ในโลกนอกอินเทอร์เน็ต), การอ้างอิงจากเว็บไซต์แห่งอื่น และสุดท้าย (ซึ่งเป็นส่วนสำคัญในปัจจุบัน) คือจากรายงานผลที่เกิดจากการป้อนคำค้นของอินเทอร์เน็ต รูปภาพข้างล่างเป็นหลักฐานการเร่งตัวของปริมาณผู้ใช้งานในสี่เว็บไซต์ท่าหลักในประเทศไทย ที่สะท้อนการแข่งขันอย่างรุนแรงของเว็บไซต์เหล่านี้

ภาพแสดงปริมาณของผู้เข้าเยี่ยมชมในระยะเวลา 3 ปีของเว็บไซต์ท่าหลักของประเทศไทย 4 เว็บไซต์ manager.co.th, sanook.com, kapook.com และ mthai.com

เราสามารถตั้งข้อสันนิษฐานได้ว่า หากเว็บไซต์เหล่านี้ไม่ผลิตเนื้อหาที่ตอบสนองต่อความต้องการหลักของวัยรุ่นดังที่ผมได้ตั้งข้อสังเกตไปเบื้องต้นแล้ว เป็นไปได้สูงว่าเว็บไซต์เหล่านี้ไม่สามารถเพิ่มปริมาณผู้เข้าเยี่ยมชมในเว็บไซต์ของตนเองได้ในระยะยาว และเมื่อดูลักษณะของเนื้อหาในเว็บไซต์ที่เป็นหน้าหลัก (main page) ของเว็บดังกล่าวแล้ว ก็จะพบเนื้อหาที่ดูเหมือนว่าตอบสนองความต้องการเหล่านั้นอยู่มาก พิจารณาจากคำสำคัญ "เซ็กซี่", "คลิปหลุด", ฯลฯ

ผมคงไม่ได้ต้องย้ำเตือนว่าคอลัมน์หนึ่งที่ได้รับความนิยมอย่างมากในเว็บไซต์ผู้จัดการออนไลน์คือ "บีบสิวหัวช้าง" ของคอลัมนิสต์ที่ใช้นามแฝง "ซ้อเจ็ด" ซึ่งมีการเข้าเยี่ยมชมถึงระดับเฉลี่ย 4 แสนครั้งในรอบสัปดาห์ หากเข้าไปอ่านแล้วจะเห็นว่าผู้เขียนใช้สำนวนที่ตอบสนองความต้องการ "ตลาด" เช่นนี้เต็มที่ ดังตัวอย่างข้างล่าง

ผมไม่สามารถตอบได้ว่า เพราะเหตุใดเว็บไซต์ผู้จัดการออนไลน์จึงยังคงอนุญาตให้มีการผลิตเนื้อหาที่มีลักษณะหมิ่นเหม่ต่อศีลธรรม (ที่ตนเองมักจะอ้างอยู่บ่อยๆ) เช่นนี้อยู่ได้ และยังไม่เห็นมีใครตั้งคำถามให้ "สนธิ ลิ้มทองกุล" ผู้นำของกลุ่มผู้จัดการออกมาแสดงความรับผิดชอบแต่อย่างใด ทั้งที่ตนเองก็ดำรงตำแหน่ง 1 ใน 5 ของแกนนำพันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตยที่กำลังเรียกร้องมาตรฐานเชิงจริยธรรมกับนักการเมือง

สิ่งที่พอจะอธิบายได้บ้างคือ เว็บไซต์เหล่านี้พยายามยืนอยู่บนจุดที่หมิ่นเหม่ระหว่างเส้นแบ่งการยอมรับได้ทางสังคม กับการผลิตเนื้อหาตามตลาดให้เป็นที่ถูกใจของผู้เยี่ยมชมเว็บไซต์ (เพื่อผลในการดึงดูดปริมาณผู้เข้าเยี่ยมชม และหวังผลรายได้จากค่าโฆษณาอีกทอด) จึงไม่น่าแปลกใจที่อาการ "ล้ำเส้น" เชิงศีลธรรมของเว็บไซต์เหล่านี้จึงเกิดขึ้นอยู่ตลอดเวลา มาตรฐานทางศีลธรรมจึงเป็นเครื่องมือที่ใช้ตัดสินความถูกต้องได้ยาก ทั้งยังขึ้นอยู่กับความเห็นและภูมิหลังของตัวบุคคล ยังไม่นับถึงอิทธิพลเชิงเชื้อชาติ ศาสนา และอุดมการณ์ทางการเมือง บ่อยครั้งเราจึงเห็นการปรับใช้มาตรฐานทางศีลธรรมอย่างเลือกที่รักมักที่ชังอยู่เสมอ จนลืมไปว่าสุดท้ายแล้วเป้าหมายของเราคืออันใด

หากเคร่งครัดกันจริงๆ แล้ว การที่เราป้อนคำค้นที่ส่อนัยยะเชิงเพศ และ Google สามารถรายงานผลเว็บไซต์ หรือแม้แต่ภาพอนาจาร (Porno) ที่มีความสัมพันธ์กับคำค้นออกมาได้ ก็สมควรที่จะตั้งข้อสงสัยเชิงศีลธรรมกับตัวของ Google เองได้หรือไม่ อันที่จริง Google ก็ได้พยายามหาวิธีจัดการกับปัญหานี้อยู่แล้ว โดยการใช้เครื่องมือที่เรียกว่า Safesearch เพื่อใช้กรองเว็บไซต์ที่มีเนื้อหาที่ไม่เหมาะสมกับเยาวชนออกไป โดยที่ผู้ใช้สามารถเลือกกำหนดให้  "ปิด" หรือ "เปิด" คุณสมบัตินี้หรือไม่ก็ได้ แต่จากรายงานวิเคราะห์เชิงประจักษ์ระบุว่า เครื่องมือ Safesearch นี้ ได้ปิดกั้นเว็บไซต์ปกติที่ไม่มีเนื้อหาหรือภาพลามกอนาจารแต่อย่างใดออกไปถึง 10 จากผลการทดลอง 1,000 ครั้ง (13) และปัจจุบันบริการนี้ยังไม่รองรับภาษาไทย

ส่วนประเด็นด้านการป้องกัน spamdexing นั้น น่าจะอยู่ในการตัดสินใจของ Google อย่างเต็มที่ เพราะในต่างประเทศมีกรณีที่ SearchKing ซึ่งเป็นบริษัทที่ทำธุรกิจโฮสติ้งและโฆษณาบนอินเทอร์เน็ต ได้ฟ้องร้องต่อ Google ว่ามีการลดอันดับการแสดงผลในการค้นหาซึ่งทำให้สูญเสียรายได้ แต่ศาลในสหรัฐฯได้ตัดสินยกคำฟ้องของ SearchKing (14) สำหรับในประเทศไทย Google ได้ทำการแบนเว็บไซต์ครั้งใหญ่เมื่อเดือนมกราคม ทั้งเว็บเล็กเว็บใหญ่ก็โดนแบนไปตามกัน แต่ทำไมยังมีเว็บบางรายที่ยังคงหลงเหลืออยู่ ซึ่งต้องติดตามดูกันว่ากูเกิลจะรักษาระดับคุณภาพได้อย่างดีแค่ไหนต่อไป

-3-

มาตรการของ Google จึงเป็นเรื่องที่น่าสนใจ ที่พยายามหาเส้นทางสายกลางที่จะไม่ปิดกั้นเสรีภาพในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสาร ในขณะเดียวกันก็ต้องหามาตรการป้องกันการเข้าถึงเว็บไซต์ที่มีเนื้อหาไม่เหมาะสมของเยาวชนไปพร้อมกัน กระบวนการภาครัฐที่สามารถเข้ามาหนุนเสริมในกรณีนี้ได้คือ ควรมีการแบ่งแยกเนื้อหาสำหรับผู้บรรลุนิติภาวะและเยาวชนออกจากกัน แทนที่จะใช้มาตรการทางศีลธรรมที่ดูคลุมเครือ แต่ไม่สามารถจัดการอะไรได้นอกจากการเลือกที่รักมักที่ชัง

กระนั้น เราก็ยังต้องตั้งคำถามกับ Google ด้วยเช่นกันว่า ในระยะยาวแล้วจะเกิดอะไรขึ้นเมื่อผู้ใช้อินเทอร์เน็ตส่วนใหญ่จำต้องฝากความไว้วางใจในการมอบ "ข้อมูลส่วนบุคคล" ให้กับ Google มากขึ้นทุกที ไม่ว่าจะเป็น อีเมล, ปฏิทิน, เอกสาร, กระดาษคำนวนอิเล็กทรอนิกส์, รูปถ่าย, วิดิโอ และในอนาคตก็อาจเป็นไปได้ว่าจะเป็นประวัติการรักษาทางการแพทย์ ตลอดจนตำแหน่งที่อยู่ (ซึ่งอาจระบุได้จากคุณสมบัติของโทรศัพท์มือถือที่เชื่อมโยงเข้ากับ Google) (15) ถึงที่สุดแล้วกระบวนการตัดสินใจในท้ายที่สุดก็อยู่ในมือของ Google (เช่นที่ยกตัวอย่างเรื่องการตัดสินว่าใครจะเป็น Blackhat SEO) และ Google จะนำข้อมูลส่วนบุคคลไปใช้ประโยชน์อื่นใดอีกหรือไม่ เรื่องเหล่านี้ล้วนเป็นสิ่งที่น่าวิตกกังวลและเราจำเป็นต้องพิจารณาต่อไปข้างหน้าแม้ว่าในปัจจุบันอิทธิพลเช่นนี้ของ Google ยังไม่ส่งผลให้เห็นชัดนัก เนื่องจากยังคงมีการแข่งขันกันในอุตสาหกรรมอินเทอร์เน็ตอย่างรุนแรง และเราก็ตั้งความหวังว่า Google จะยังคงยึดมั่น Motto ของตนเอง ที่ว่า Don"t be evil อยู่ต่อไปในอนาคต (16)

ปัจฉิมลิขิต

ผมค่อนข้างเสียใจอยู่บ้างในสองประเด็นคือ ประเด็นแรก มีการตั้งคำถามเชิงศีลธรรมกับปรเมศวร์จนนำไปสู่การลาออกจากตำแหน่งนายกสมาคมผู้ดูแลเว็บ ซึ่งแสดงถึงความรับผิดชอบของเขา ในขณะที่ตัวแทน 3 สมาคมสื่อกลับสามารถดำรงตำแหน่งสมาชิกสภานิติบัญญัติ ซึ่งขัดแย้งกับหลักการตรวจสอบอำนาจที่สื่อมีหน้าที่โดยตรงอย่างรุนแรง โดยที่ยังไม่ต้องนับว่าสมาชิกสภานิติบัญญัตินั้นเป็นผลผลิตของการทำรัฐประหาร แต่ไม่มีเหตุการณ์ใดเกิดขึ้นแม้จะมีกลุ่มนักข่าวภาคสนามออกมาแสดงความไม่เห็นด้วยถึง 50 คน (17)

ประเด็นที่สอง ผมมีส่วนในการช่วยเคลื่อนไหวเสรีภาพของสื่อมวลชนปัจเจกชนรายหนึ่ง ซึ่งถูกเอกชนแห่งหนึ่งฟ้องร้องตามกฎหมายในข้อหาหมิ่นประมาทและทำให้เสียชื่อเสียง (18) เหตุการณ์นี้เมื่อเปรียบเทียบกับกรณีของปรเมศวร์กลับมีความรุนแรงกว่ากันมาก การฟ้องร้องครั้งนี้เกิดขึ้นทันทีโดยไม่มีการชี้แจงพูดคุยกัน แต่กลับหาผู้มาเคลื่อนไหวสนับสนุนได้น้อยกว่า ในขณะที่กรณีปรเมศวร์ สิ่งที่เขาแสดงออกยังคงน่าชื่นชมที่เขาเชื่อมั่นและแสดงออกถึงเสรีภาพในการสื่อสาร (Free speech) และการโต้แย้งชี้แจงอย่างเสรี ในขณะที่ก็รับฟังและมีแก้ไขเว็บไซต์หากมีผู้แจ้งเข้ามา โดยไม่มีการใช้กฎหมายในการฟ้องร้องฝ่ายตรงข้าม

ประเด็นแรก-ผมเสียใจในแง่ที่สำหรับบางเรื่องศีลธรรมก็สามารถเป็นข้อยกเว้นได้สำหรับคนบางกลุ่ม ส่วนประเด็นที่สอง สำหรับกรณีที่เกิดขึ้น ดูเหมือนคล้ายกันในเรื่องเสรีภาพการแสดงออก แต่ผลลัพธ์กลับไม่เหมือนกัน

………………………………….

(1) ดู xxx.kapook.com? : http://pittaya.com/2008/03/19/xxx-kapook-com/

(2) ดูการจัดอันดับเว็บไซต์ไทยโดย truehits.net ที่ : http://truehits.net/index_ranking.php

(3) Blackhat SEO คือการทำ Search Engine Optimization (SEO) ด้านมืด, ตามปกติแล้วเป้าหมายการทำ SEO เพื่อเพิ่มยอดผู้เข้าใช้งานโดยพยายามเขียน SEO Copywriting ที่เอาไว้สำหรับให้เครื่องมือค้นหาเว็บไซต์ (web spider, หรือ crawler - นิยมเรียกกันว่า robot) เข้ามาอ่านและวิเคราะห์เพื่อจัดลำดับในรายงานผลการค้นหา ( SEO Copywriting ไม่ใช่ให้คนอ่าน); วิธีที่ผิดซึ่งเป็นด้านมืดอย่างหนึ่งก็เช่น การแทรกคำสำคัญมากเกินไป (spam keyword)

(4) ดูคำให้สัมภาษณ์ของปรเมศวร์ในเว็บไซต์ผู้จัดการhttp://www.manager.co.th/CyberBiz/ViewNews.aspx?NewsID=9510000034021 และต่อมาในการรายงานข่าวจากไทยรัฐออนไลน์ : http://www.thairath.co.th/news.php?section=technology03b&content=83555

(5)  http://en.wikipedia.org/wiki/Moral_responsibility

(6) ดู http://www.thaicleannet.com/

(7) จากใจผู้จัดการโครงการ http://www.thaicleannet.com/modules.php?name=tcn_stories_view&sid=25

(8) ดูการแถลงข่าวและถามตอบของปรเมศวร์ที่ : http://duocore.ch7.com/xxxkapookcom/

(9) ปรเมศวร์ดำรงตำแหน่งนายกสมาคมผู้ดูแลเว็บไทยในสมัยที่ 3 และ 4 โดยมีวาระการดำรงตำแหน่งตั้งแต่ปีพ.ศ. 2548 - 2552 : http://www.webmaster.or.th/about/committee/twa4 ,  ล่าสุดผมทราบว่าจะมีการแถลงข่าวลาออกจากตำแหน่งนายกฯสมาคมฯ ในวันนี้ (25 มีนาคม 2551) ดู http://www.manager.co.th/CyberBiz/ViewNews.aspx?NewsID=9510000034021 (updated ปรเมศวร์ลาออก)

(10) บทความ "น่าเป็นห่วงอนาคตเด็กไทย" : http://palawat.com/p/?L=blogs.blog&article=30

(11) ดูรายงานได้จาก : http://www.google.com/intl/en/press/zeitgeist2007/ , Google แปลความหมายคำ Zeigeist นี้ว่า "จิตวิญญาณแห่งการเวลา" แต่ผมอยากจะให้ความหมายว่า "จิตวิญญาณแห่งยุคสมัย" ตามข้อเขียนหนึ่งในบทความของ สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล

(12) อ้างอิงจากบทความ ""น้องอูฐ" ดูดน้ำจาก "เป้า" http://www.manager.co.th/Entertainment/ViewNews.aspx?NewsID=9510000026449

(13) ดู Empirical Analysis of Google SafeSearch : http://cyber.law.harvard.edu/archived_content/people/edelman/google-safesearch/

(14) ดู Judge dismisses suit against Google : http://www.news.com/2100-1032_3-1011740.html

(15) ดู Who"s afraid of Google : http://www.economist.com/research/articlesBySubject/displaystory.cfm?subjectid=10009611&story_id=9725272

(16) Google code of conduct : http://investor.google.com/conduct.html

(17) ดู "เปิดเบื้องหลัง 3 สมาคมสื่อ ขึ้นสู่เก้าอี้สมาชิกสภานิติบัญญัติฯ" : http://www.prachatai.com/05web/th/home/page2.php?mod=mod_ptcms&ContentID=5459&SystemModuleKey=HilightNews&System_Session_Language=Thai

(18) เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นจริง, เป็นกรณีเกี่ยวข้องกับคำถามในแง่ความถูกต้องเกี่ยวกับการจดทะเบียนเครื่องหมายการค้าความรู้ทางวิชาการซึ่งฝ่ายสื่อมวลชนปัจเจกชนมีความเห็นแตกต่างไปอีกทางหนึ่งว่าความรู้นั้นเป็นของสาธารณะ คดีนี้สิ้นสุดลงด้วยการเจรจาประนีประนอมยอมความในศาลจากที่ตอนแรกโจทก์จะเรียกร้องให้ชดใช้ความเสียหาย